در نوشته قبلی به اختصار در مورد سیستم تنفسی و اعضای دخیل در تنفس سالم اشاره کردیم. با تحریک سیستم عصبی در مغز و ساقه مغز، عضلات قفسه سینه و دیافراگم به حرکت درآمده تنگی نفسو با ایجاد فشار هوای منفی داخل قفسه سینه، هوای خارج از بدن از راه بینی و نای به ریه ها رسیده و از طریق حبابچه های بسیار نازک بنام آلوئول، اکسیژن موجود در هوا وارد جریان خون مجاور آلوئول ها شده و برعکس دی اکسیدکربن موجود در خون وارد آلوئول های ریه شده و از  طریق هوای بازدمی به خارج از بدن هدایت می شود. اشکال در هر یک از مراحل این فرایند می تواند موجب کاهش اکسیژن بدن یا افزایش دی اکسیدکربن و مواد سمی داخل خون شده و احساس تنگی نفس ایجاد نماید.

تنگی نفس یک علامت مشخص و دارای تعریف یکسان نیست و افراد مختلف توصیفات متفاوتی از احساس تنگی نفس دارند. شرح حال افراد از تنگی نفس می تواند از یک احساس آگاهی و توجه به تنفس معمولی تا احساس گرسنگی هوا ، پایین نرفتن هوای تنفسی، تعداد زیاد دم و بازدم  و موارد شدیدتر مانند کبودی لب ها و صورت و قطع تنفس،  متغیر باشد. در اکثر موارد آن چه که تنگی نفس نامیده می شود عبارت است از "احساس کمبود هوا در ریه ها که با تعداد زیاد تنفس یا با نفس های عمیق جبران می شود".  عامل اصلی ایجاد تنگی نفس بیماری های ریوی و قلبی هستند، اگرچه در کنار آن بیماری های دیگر هم می توانند به تنگی نفس منجر شوند. 

علل ریوی و تنفّسی

مشکلات ریوی سردسته علل تنگی نفس هستند و شاید بتوان گفت که مصرف سیگار به تنهایی عامل بسیاری از بیماری های ریوی و تنگی نفس است. مصرف سیگار از یک طرف با از بین بردن بافت ریوی و تخریب جدار آلوئول های ریوی موجب کاهش سطح تبادل اکسیژن در ریه می شود و از طرف دیگر با کاهش گلبول های قرمز فعال خون موجب کاهش رسیدن اکسیژن به بافت های بدن هم می گردد. دود سیگار حاوی مقادیر زیادی گاز "مونو اکسید کربن" است که دارای قدرت بسیار زیادی برای اتصال به گلبول های قرمز خون است و در رقابت با اکسیژن هوای تنفسی، زودتر به آنها متصل شده و موجب کاهش تعداد گلبول های قرمز حامل اکسیژن می گردد.  برونشیت مزمن، آمفیزم و سرطان ریه از بیماری های مهم ریوی ناشی از مصرف سیگار و قلیان است که می توانند موجب تنگی نفس در فعالیت و استراحت گردند. در کنار این ها سایر بیماری های ریوی مانند آسم، عفونت های ریوی ، آمبولی ریوی هم می توانند موجب تنگی نفس گردند.

بیماری ریه

تنگی نفس ناشی از بیماری های ریوی بیشتر در هنگام فعالیت بروز می کند، با سرفه های مکرر و خلط ریوی همراه است، دارای درد در جدار قفسه سینه بوده و با تب همراه است. اگر شما دچار تنگی نفس با هر کدام از علایم همراه گفته شده هستید بهتر است به پزشک ریه مراجعه نمایید.

علل قلبی

اگرچه ریه ها مهم ترین محل تبادل گازهای خونی و تامین اکسیژن بدن هستند، لیکن تمام جریان خون ریوی از طریق شریان ریوی قلب تامین می شود و هم چنین بعد از اکسیژن گیری تمام خون ریه وارد قلب شده و بعد از آن توسط قلب و رگ های خونی در بدن پخش می گردد. لذا طبیعی است که هرگونه اختلال در عملکرد قلبی می تواند موجب اشکال در توزیع جریان خون در ریه و بدن گردد و تنگی نفس ایجاد نماید.

مهم ترین بیماری قلبی که موجب تنگی نفس می شود، نارسایی قلبی است. در اثر نارسایی و ضعف عملکرد قلب که می تواند ناشی از اشکال در عملکرد عضله، دریچه ها و عروق کرونر قلبی و حتی پرده های اطراف قلبی باشد، خون در پشت قلب تجمع می کند و موجب بالا رفتن فشار خون  وریدهای ریوی و عروق داخل ریوی می شود که این امر با احتقان و تورمی که در ریه ایجاد می کند موجب کاهش تبادل گازهای تنفسی و احساس تنگی نفس می شود.

تنگی نفس با علل قلبی معمولا با فعالیت بدنی ایجاد می شوند، با ادم و تورم در پاها همراه هستند، با دراز کشیدن و خوابیدن تشدید پیدا میکنند و عموما با سایر علایم قلبی مانند درد سینه، طپش قلب و سابقه سکته قلبی و بیماری های قلبی همراه هستند و لازم است در اولین فرصت توسط متخصص قلب بررسی گردد.

سایر علل تنگی نفس

علل ایجادکننده تنگی نفس بسیار گسترده و متنوع است و از موارد ساده و طبیعی تا بیماری های پیشرفته می تواند متغیر باشد.

عدم آمادگی جسمانی

اگر فردی برای مدت طولانی ورزش نکند یا فعالیت های بدنی مناسب نداشته باشد، توان عضلانی وی برای انجام کارهای روزمره کاهش پیدا می کند و همین امر می تواند به خستگی و نفس نفس زدن در طول روز بینجامد. عضلات ضعیف در زمان فعالیت زود به آستانه بی هوازی رسیده و موجب افزایش تعداد تنفس و خستگی شخص می شوند.

کم خونی

کم خونی معمولا در اثر خونریزی یا کمبود آهن در بدن ایجاد میشود، اگرچه می تواند علت های دیگری هم داشته باشد. کم خونی با کاهش ظرفیت انتقال اکسیژن در بدن موجب خستگی، ضعف، بی حالی و تنگی نفس خواهد شد.

بیماری غدّه تیرویید

هورمون تیرویید در بدن موجب تسهیل در سوخت وساز سلول ها می شود. هر دو بیماری کاهش و افزایش میزان هورمون تیرویید در بدن، می تواند به تنگی نفس منجر شود.  افزایش فعالیت هورمون تیرویید در بدن موجب بالا رفتن متابلیسم و سوخت وساز سلول ها شده و نیاز بدن به اکسیژن افزایش پیدا می کند لذا اکسیژن موجود در بدن برای جبران پرکاری سلول ها کافی نبوده و لذا تنگی نفس ایجاد می شود.  هم چنین با کاهش سطح هورمون تیرویید در بدن سطح متابلیسم سلول های بدن پایین آمده و احساس خستگی و تنگی نفس در بدن ظاهر می شود.

اضطراب

اضطراب و حملات "پانیک" به صورت شایع موجب طپش قلب و تنگی نفس می شوند. حملات ناگهانی اضطراب که امروزه کم هم نیستند، قادرند تمام علایم یک حمله حاد قلبی را تقلید نمایند. از این رو ضروری است پس از بررسی های لازم توسط پزشک معالج و رد کردن علل جسمی و قلبی تنگی نفس، از نظر مسایل روحی و اضطراب بررسی صورت بگیرد.

بیماری عفونی و تب

هر نوع تب و بیماری عفونی در بدن با افزایش متابلیسم بدن و افزایش نیاز به اکسیژن می تواند به تنگی نفس و دیسترس تنفسی منجر شود.

به صورت کلی بروز تنگی نفس می تواند نشانگر بیماری های مهم ریوی، قلبی و سایر اعضای بدن باشد. لذا توصیه می شود در صورتیکه دچار تنگی نفس هستید با مراجعه به پزشک خود و با بررسی کامل از سلامت عملکرد ارگان های بدن خود مطمئن شوید.

دکتر امیرفرهنگی