تورم بدن

رگ های بدن مسئول رساندن خون تصفیه شده، از قلب به بافت ها و اعضای بدن و برگرداندن همان مقدار خون فاقد اکسیژن به قلب هستند. خون داخل رگها ترکیبی است از گلبول های قرمز و سفید که داخل مایعی به نام "پلاسما" در گردش هستند. پلاسمای خون از آب و مواد محلول معدنی و پروتئینی تشکیل شده است. مهمترین پروتئین خون "آلبومین" است که توسط کبد ساخته می شود. البته فیبرینوژن و بقیه هورمونها و آنتی بادی ها هم به صورت محلول در پلاسما قرار دارند. اگر آب داخل رگهای قسمتی از بدن، از رگ خارج شده و در بافتهای سلولی خارج رگ تجمع پیدا کند، آن قسمت از بدن دچار تورم میشود که به آن "ادم" گفته می شود.

 برای ایجاد تورم در قسمتی از بدن باید مایع داخل رگهای بدن از عروق خارج شده و در بافتهای بین سلولی آن قسمت تجمع پیدا کند. در حالت طبیعی عروق بدن نسبت به عبور مایع پلاسمای داخل عروق مقاوم هستند و اجازه خروج مایعات داخل رگ را به فضای بین سلولی نمی دهند. هم چنین همواره تعادل بسیار دقیق و حساب شده ای از نظر نیروهای جذب کننده مایع در دو طرف رگ های خون وجود دارد که اجازه جابجایی مایع را در دو طرف دیواره رگ، نمی دهد. یکی از این نیروها که به نیروی "هیدرواستاتیک" معروف است در دوطرف رگ از برآیند فشار داخل و خارج رگ ایجاد می شود. بطوری که اگر فشار خون داخل رگهای بدن افزایش یابد مایع به خارج رگ هدایت شده و ادم یا تورم ایجاد خواهد شد. نیروی دوم به نیروی "اسمزی" معروف است و به غلظت پروتئین ها و مواد محلول دو طرف غشای رگ مربوط است. به طوری که اگر مقدار مواد محلول داخل رگ کاهش یابد، مایع در اثر اسمز به خارج رگ رفته و ادم ایجاد خواهد شد.

پس سه عامل نفوذناپذیری جدار رگ، فشار مایع داخل رگ و غلظت پروتئین ها و مواد محلول داخل رگ، اجازه خروج آب از خلال رگهای بدن به اعضای بدن را نمی دهد. در کنار این سه مورد، اگر هم برفرض مقداری مایع از رگ به فضای بین سلول ها وارد شود، توسط شبکه ای از عروق ریز که سیستم "لنفاوی" نام دارند، از بافت سلولی خارج شده و مجددا به شبکه عروقی و رگهای بدن برگشت داده میشوند.

 با توجه به فیزیولوژی مختصری که از روند تبادل آب در فضای سلولی و عروقی بدن گفته شد، می توان نتیجه گرفت که ادم یا تورم در بدن انسان در شرایط زیر میتواند ایجاد گردد:

علت ایجاد تورم در بدن

1- از بین رفتن سلامت جدار عروق ریز بدن

آسیب به رگهای ریز انتهایی گردش خون یا همان مویرگ ها، می تواند به افزایش تراوش مایعات به فضای بین بافتی و ادم منجر شود. این آسیب می تواند ناشی از عوامل موضعی بوده و تورم موضعی ایجاد نماید، مانند ضربه های وارد شده به بدن، حساسیت های جلدی، سوختگی و حرارت و گزش حیوانات. یا اینکه ناشی از عوامل سیستمیک و سراسری بوده و منجر به ادم و تورم در تمام بدن گردد مانند بسیاری از مسمومیت ها، عفونتها به ویژه عفونت با باکتری های گرم منفی، شوک آنافیلاکسی و به دنبال استفاده از پمپ در جراحی های قلب باز.

با افزایش سن از ضخامت و تعداد سلول های جدار عروق کاسته میشود. از سوی دیگر با کاهش رشته های الاستیک در بافتهای بدن افراد مسن، مایعات به راحتی در اعضای بدن و به ویژه در پاهای افراد مسن، جمع شده و منجر به ادم خواهد شد. لذا در افراد مسن، بدون هیچ بیماری زمینه ای احتمال دارد، به ویژه با نشستن طولانی مدت و آویزان کردن پاها یا با ایستادن حتی برای مدت کوتاه، ادم در پاها ایجاد گردد.

2- افزایش فشار داخل رگ

رگهای بدن همانند لوله های آب هستند که همگی به قلب متصل می شوند. طبق قانون جاذبه نزدیک ترین رگ به زمین، بیشترین میزان فشار آب را خواهد داشت. به عنوان مثال در حالت ایستاده یا نشسته، پاهای انسان بیشترین میزان فشار را تحمل می کنند و در حالت دراز کشیده، سطحی از بدن که در تماس با زمین است، دارای بیشترین فشار داخل عروقی خواهد بود.

به همین دلیل در افراد سالم، که مدت طولانی در حالت ایستاده یا نشسته باقی می مانند، درجاتی از تورم در پاها قابل مشاهده است. یا به همین دلیل است که در اغلب بیماران قلبی و حتی افراد سالم، در ساعات عصر به دنبال کارکردن در طول روز، تورم در پاها ایجاد میشود که با استراحت یا خواب شبانه از بین می رود.

در بیماری هایی که موجب افزایش فشار داخل عروق بدن میشوند، هم با همین مکانیسم ادم ایجاد خواهد شد. معروف ترین این بیماری ها "نارسایی قلب" است. نارسایی قلب با فشار بر عروق اصلی بدن، موجب افزایش فشار داخل عروق سراسر بدن میشود که بنا به قانون جاذبه بیشترین نمود آن در چاها ظاهر میشود. نتیجه آن ادم دو طرف و اصطلاحا گوده گذار در اندام تحتانی است که می تواند در موارد خفیف روی پاها باشد و در موارد شدیدتر حتی تا لگن و شکم هم برسد.

بیماری مهم دیگری که البته با مکانیسم های مختلف، ولی عمدتا با افزایش فشار داخل وریدی منجر به تورم یک طرفه در اندام تحتانی و ندرتا در دستها میشود، بیماری است بنام "DVT" یا تشکیل لخته خون در سیاه رگ های عمقی بدن. در این بیماری به دلایل مختلفی، خون داخل سیاه رگهای بدن لخته میشود. خود لخته خون، التهاب ناشی از آن و انسداد مسیر حرکت خون موجب تورم موضعی در یک پا یا یک دست میگردد که اغلب با درد، قرمزی و حساسیت هم همراه است.

واریس وریدهای پا، ناشی از نارسایی دریچه های وریدی در جلوگیری از برگشت خون به پا ایجاد می شود. در این بیماری در حالت ایستاده یا نشسته - و البته در موارد شدیدتر حتی در حالت خوابیده- سیاهرگ های پا، متورم و بدشکل می گردند. یکی از علل ادم در پاها، همین عروق واریسی است. به ویژه در مراحل اولیه که فقط رگهای لایه داخلی پوست درگیر شده اند و با چشم دیده نمی شوند.

مصرف نمک زیاد یا استفاده از غذاهای شور، یکی از عوامل شایع ادم در بدن است. نمک و یون سدیم با نگهداشتن آب و مایعات در داخل عروق بدن  موجب افزایش فشار آب داخل رگ شده و ادم تولید می کنند.

3- کاهش پروتئین و مواد محلول داخل عروق

یکی از دلایل ادم، کاهش فشار اسمزی داخل عروق خونی است. سر دسته این بیماری ها، "نارسایی کبد" و "نارسایی کلیه" است. کبد انسان مهمترین ارگان تولید آلبومین و سایر پروتئین های محلول در سرم است. نارسایی کبد، به هر علتی می تواند با کاهش تولید این عوامل به کاهش اسمولالیته خون و خروج مایع از خون به داخل بافت های بدن بینجامد و ادم تولید نماید.

برعکس در نارسایی کلیه به دلیل آسیب به گلومرولها و بافت کلیه، پروتئین های خون از طریق ادرار دفع شده و مجددا با کاهش اسمز خون، ادم ایجاد خواهد شد. البته در نارسایی کلیه، تجمع عوامل سمی در خون می تواند با آسیب به جدار عروق و افزایش نفوذپذیری آنها هم به ادم منجر شود.

طبیعتا ادم ناشی از این مکانیسم در سراسر بدن و به ویژه در صورت و اطراف بافت نرم چشم ها هم ایجاد خواهد شد که به ادم سراسری یا "آنازارکا" معروف است.

سوتغذیه مزمن، به ویژه عدم مصرف پروتئین در طولانی مدت با کاهش تولید پروتئین های مورد نیاز بدن می تواند به ادم و تورم سراسری در بدن منجر شود. البته در سوتغذیه مزمن کمبود ویتامین B و نارسایی قلبی به دنبال آن هم می تواند به ادم و تورم در بدن منجر شود.

4-افزایش مواد پروتئینی و اسمزی پوست

مهمترین بیماری از این نوع، کم کاری غده تیرویید یا "هیپوتیروییدیسم" است. در کم کاری تیرویید بدن ورم کرده و پوست بدن حالت خمیری و پف آلود پیدا می کند. علت این امر تجمع عوامل پروتئینی و اسمزی بنام "گلیکوز آمینو گلیکان" در بافت پوست بدن افراد با کم کاری شدید تیرویید است که این ماده با جذب آب موجب ادم در این بیماران می شود.

البته ادم ناشی از هیپوتیروییدیسم برخلاف ادم ناشی از تجمع آب، گوده گذار نیست. یعنی با فشار انگشت ناحیه ورم کرده، فرورفتگی پیدا نمی کند.

5- مسائل هورمونی

در خانمها به دلایل هورمونی و به چند روش، ادم میتواند ایجاد شود.

حاملگی

مصرف قرص های ضدبارداری و درمان های هورمونی مثلا برای سرطان سینه

در زمانهای خاصی از دوره قاعدگی ماهانه به ویژه در ایام خونریزی

6-داروها

برخی از داروها موجب تشکیل ادم در بدن می شوند.

سردسته این داروها با توجه به مصرف روزافزون آن " آملودیپین" است. آملودیپین یک داروی موثر در درمان فشارخون بالا است که با توجه به کارایی بسیار خوب آن، امروزه به صورت گسترده ای در بیماران با فشارخون بالا مصرف می شود. 5 تا 10 درصد از مصرف کنندگان این دارو بعد از مصرف، تورم ناحیه مچ پا را گزارش می کنند که البته در برخی موارد تا ساق پا هم کشیده می شود.

با توجه به این که این نوع از تورم - که علت آن هم مشخص نیست- خطری در کوتاه مدت یا بلندمدت برای بیماران ندارد، توصیه می شود اگر از نظر ظاهری یا پوشیدن کفش مزاحمتی برای بیمار ایجاد نمی شود، بیماران به مصرف دارو ادامه دهند. در غیر این صورت حتما با پزشک معالج خود مشورت نمایید.

سایر داروهایی که می توانند موجب تولید ادم در افراد شوند عبارتند از:

مینوکسیدیل

هیدرالازین

داروهای هورمونی مانند آندروژن، استروژن و انواع کورتون ها

داروهای ضدالتهابی غیرکورتونی مانند بروفن، ناپروکسن و نالیدیکسیک اسید

متیل دوپا

کلونیدین

آسیکلوویر

7- ادم بدون توجیه

در برخی از افراد به صورت گذرا یا به صورت مکرر و حتی دایمی ادم و تورم در پاها یا دستها وجود دارد که بعد از بررسی های لازم و متعدد، علت و توجیه خاصی برای آن پیدا نمی شود. این نوع از ادم که خوشبختانه به راحتی هم به درمان پاسخ می دهد، ادم ایدیوپاتیک یا بدون توجیه نامیده میشود.

این افراد ضمن اینکه باید از نظر پیدایش بیماری های احتمالی در آینده تحت نظر پزشک خود باشند، باید مراقبت بیشتری از نظر مصرف نمک، داروهای روتین و ایستادن یا نشستن طولانی مدت داشته باشند.

8- ادم لنفی

سیستم لنفاوی در بدن، یک شبکه منظم و بزرگی از رگهای لنفی ریز تا مسیرهای لنفاوی درشت است که آب و برخی از مواد محلول را از فضای بین بافتی گرفته و مجددا به گردش خون باز می گردانند.

اختلال در عملکرد سیستم لنفاوی موجب تجمع آب و برخی پروتئین های بافتی در اعضای بدن شده و تورم ایجاد میکند.

سیستم لنفاوی به دلایل متعددی می تواند آسیب ببیند. یکی از آنها فقدان مادرزادی این سیستم در قسمتی از بدن است. به عنوان مثال در پا، دست یا هر عضو دیگری که این سیستم به صورت مادرزادی شکل نگرفته باشد، آن عضو دچار تورم و بزرگی بیش از حد خواهد شد، بیماری که به "لمف ادم" مشهور است و معمولا هم به سختی درمان می شود.

شایع ترین موارد آسیب به سیستم لنفی به دنبال جراحی و به ویژه برداشتن پستان در خانم ها به دلیل سرطان سینه دیده می شود. در خانم هایی که سرطان سینه دارند، هم زمان با جراحی پستان عروق لنفی سینه و زیربغل هم برداشته می شود که این امر موجب ادم در دست همان سمت که جراحی شده است می گردد. هم چنین در جراحی یا رادیوتراپی سایر قسمت های بدن که این عروق آسیب ببینند، احتمال تورم در همان منطقه وجود دارد.

با توجه به مطالبی که در مورد ادم و تورم ذکر شد مشخص است که در اکثر موارد تورم به عنوان بیماری اولیه مطرح نیست، بلکه نشانه ای از سایر بیماری های زمینه ای است که گاها مهم تر از خود تورم هستند. لذا در مراجعه به پزشک احتمالا شما باید به یک سری سوالات در مورد سایر بیماری های احتمالی پاسخ دهید و با ذکر جزییاتی همچون زمان های ایجاد تورم، داشتن بیماری در سایر اعضای بدن و داروها و غذاهایی که استفاده کرده اید، در تشخیص بهتر علت بیماری کمک نمایید. و به احتمال زیاد پزشک شما تعداد زیادی از آزمایشات یا بررسی های دیگر را بری تشخیص بیماری شما یا اطمینان از نداشتن بیماری، انجام خواهد داد.

دکتر امیرفر فرهنگی

متخصص بیماری های قلب و عروق

کلینیک قلب من