تنگی نفس سایکولوژیک

زمانی که یکی از اعضای بدن مانند قلب، معده یا ریه دچار علایم می شوند -علایمی مانند درد یا تنگی نفس- همه توجه و تمرکز بیمار و گاهاً پزشک بر روی عضو علامتدار متمرکز می شود و برای کشف علت بیماری آزمایش ها، تصویربرداری و معاینات مربوط به آن عضو مبتلا انجام می گیرد. در برخی از بیماران این بررسی ها به نتیجه می رسد و علت علایم بیمار تشخیص داده شده و درمان می شود ولی در برخی دیگر از بیماران در بررسی های عضو یا دستگاه علامتدار بدن، بیماری یا اختلال عملکرد خاصی پیدا نمی شود و اصطلاحاً نتیجه بررسی ها و تست ها در محدوده نرمال قرار می گیرند. اینجاست که پای بیماریهای اعصاب و روان و اصطلاحاً بیماریهای "روان تنی" یا " سایکوسوماتیک" به میان می آیند.  

بیماریهای سایکوسوماتیک عبارتند از ایجاد علایم و احساس ناراحتی در اعضای بدن که در اثر آسیب های روانی و روحی بوجود می آیند. شخص بیمار به صورت واقعی علایمی در اعضای بدن مانند درد یا تنگی نفس را احساس می کند ولی در بررسی های پزشکی و تصویربرداری های انجام شده بر روی آن عضو، اختلال یا بیماری خاصی کشف نمی شود. اشتباه شایع در مورد این بیماریها این است که تصور کنیم همه مشکلات داخل مغز و سر قرار دارند در حالیکه فرد بیمار واقعاً در یکی از اعضای بدن خود علایم بیماری را تجربه می کند و درد بیمار واقعی است. در سالهای اخیر با پیشرفت تکنیک های تصویربرداری و تشخیص بیماری، درجاتی از اختلال عملکرد در اعضای بدن این بیماران هم کشف و شناسایی شده است.

نکته قابل توجه در مورد بیماریهای سایکوسوماتیک، مقاومت در برابر درمان است. علایم این بیماری به دلیل اینکه ناشی از تغییرات روانی و روحی افراد هستند، به درمانهای عادی پاسخ نمی دهند یا پاسخ کمتری نشان می دهند. از سوی دیگر ترس و نگرانی افراد از داشتن بیماریهای روانپزشکی و متأسفانه اصطلاح روانی بودن، موجب می شود تا درمان بیماری روانی که پایه اصلی بیماری است هم به درستی صورت نگیرد.

تنگی نفس یکی از علایم شایع بیماریهای سایکو سوماتیک است که در این نوشته به آن خواهیم پرداخت.

تنگی نفس چیست؟

تنگی نفس در بین افراد مختلف تعریف متفاوتی دارد. در اغلب موارد به احساس کمبود هوا در بدن و تلاش بدن برای تأمین اکسیژن کافی، تنگی نفس گفته می شود. با اینحال برخی از افراد به تعداد زیاد تنفّس، نفس نفس زدن، احساس خفگی، اضطراب و نفس کشیدن های عمیق هم تنگی نفس می گویند برای اینکه واقعاً و به صورت قابل لمسی احساس می کنند که بدنشان به هوا و اکسیژن بیشتری نیاز دارد. تنگی نفس یک علامت درونی و یک احساس وابسته به فرد است. این نوع از علایم مانند تنگی نفس، احساس درد، ضعف و بیحالی اصطلاحاً به علایم "Objective" معروف هستند. این علایم هیچگونه نمود واضح بیرونی و مقیاس کمّی اندازه گیری ندارند و صرفاً به احساس و درک درونی افراد مرتبط می شوند. در این نوع از علایم ممکن است افراد مختلف، پاسخ های مختلفی به یک بیماری از خود نشان دهند. به عنوان مثال ممکن است با یک شرایط و بیماری مشابه هم، یک فرد احساس درد یا تنگی نفس شدید داشته باشد ولی فرد دیگری احساس تنگی نفس یا درد کمی داشته یا اصلاً علامتی را بروز ندهد. این موضوع به وضعیت جسمانی افراد، تحمّل بدنی آنها و شرایط خاصّی برمی گردد که افراد در آن شرایط رشد کرده یا زندگی می کنند. برای درک بهتر احساس تنگی نفس بهتر است کمی با مراحل داخل بدن بروز آن آشنا شویم.

مرکز اصلی تنفّس انسان در مغز و مشخصاً در ساقه مغز قرار دارد. این مرکز که عملکرد "غیر ارادی" دارد در طول شبانه روز و بدون اینکه ما متوجه باشیم در ساعات بیداری و در حین خواب، عضلات تنفّسی قفسه سینه و دیافراگم را تحریک می کند تا با دم و بازدم هوا و اکسیژن بدن، تأمین شود. این مرکز به صورت مرتب و 24 ساعته میزان اکسیژن و دی اکسیدکربن خون را کنترل می کند تا در صورت کاهش اکسیژن یا افزایش دی اکسیدکربن خون، آنها را با افزایش تعداد و عمق دم و بازدم، جبران نماید. علاوه بر آن این مرکز تنفّسی توسط قسمت "ارادی" و خودآگاه مغز هم کنترل می شود به اینصورت که یک فرد می تواند در هر زمان از شبانروز، نفس خود را حبس کند یا تعداد دم و بازدم خود را کاهش یا افزایش دهد ولی در بیشتر زمانها قسمت "غیرارادی" تنفّسی فعال خواهد بود.

علاوه از اینها مرکز تنفسی به وسیله گیرنده ها و مراکز دیگری هم تحت تاثیر قرار می گیرد، به عنوان مثال اعصابی که از عضلات قفسه سینه یا عضلات تنه بدن، دست و پا به مغز می رسند، می توانند موجب احساس کمبود اکسیژن و افزایش تعداد دم و بازدم شوند. این حالت که در زمان فعّالیّت بدنی و ورزش ایجاد می شود نقش مهمّی در تأمین اکسیژن کافی بدن در زمان ورزش دارد.

اضطراب یکی از عواملی است که مستقیماً بر مرکز تنفسی انسان اثرگذار است. همه ما به دنبال مواجهه با شرایط اضطراب آور بدون اینکه فعالیت بدنی خاصی انجام داده باشیم، دچار افزایش تعداد و عمق حرکات دم و بازدم و احساس کمبود هوا شده ایم. به عنوان مثال به دنبال دیدن صحنه های ترسناک، به دنبال شنیدن خبرهای خوش یا ناراحت کننده، به دنبال تصادف یا مواردی از این قبیل که همه ما هر روز به صورتی با آنها مواجه هستیم. استرس های روحی و هیجانات عاطفی چه از جنبه خوش و چه از جنبه بد و ناخوشایند هم از مواردی هستند که می توانند از طریق رشته اعصاب خودکار مغزی موسوم به "اعصاب سمپاتیک و پاراسمپاتیک" مرکز تنفّسی و احساس تنگی نفس را تحریک نمایند.

علل ایجاد تنگی نفس

تنگی نفس یک احساس مغزی است که صرفاً با بیان احساس فرد مشخص می شود و هیچ گونه روشی برای مشاهده و تعیین شدّت آن وجود ندارد. مرکز احساس تنگی نفس در مغز قرار دارد و مرتباً به وسیله تحریکات مختلفی از نواحی مختلف بدن و مغز تحت تاثیر قرار دارد. این عوامل عبارتند از:

1. بیماریهای ریوی

2. بیماریهای قلبی

3. کم خونی

4. بیماریهای هورمونی و تیرویید

5. کمبود میزان اکسیژن خون

6. افزایش دی اکسید کربن خون

7. ضعف عضلات تنفسی قفسه سینه

8. انقباضات عضلانی قفسه سینه

9. تحریکات عصبی از مراکز استرس و اضطراب مغزی

10. تحریک اعصاب خودکار مغز مانند سمپاتیک

11. حملات پانیک

12. افسردگی و اختلالات خلقی

13. آسیب های مغزی مانند تومورها و سکته های مغزی

14. برخی از داروها و مواد شیمیایی که بر مغز تأثیر می گذارند

همانطور که از لیست بالا مشخص است، ایجاد تنگی نفس به علل و عوامل متعدّدی بستگی دارد و عوامل مختلفی می توانند تنگی نفس ایجاد کنند. همچنین باید دانست که پاسخ مغزی افراد مختلف به این عوامل هم متفاوت و متغیّر است. به عنوان مثال یک عامل مشخص مانند استرس های محیطی شاید در یک فرد که از نظر ذهنی آمادگی دارد ، علایم خاصّی ایجاد نکند ولی در یک فرد دیگر همین میزان از استرس قادر است علایم و تنگی نفس شدید ایجاد نماید. یا حتی در یک فرد شاید یک بیماری خاص یا یک میزان از فعالیّت بدنی در ابتدا بتواند موجب تنگی نفس شود ولی در ادامه بیماری و بعد از تطابق با آن ، میزان بروز علایم تنگی نفس به شدّت اوّلیه نباشد. این امر نشان می دهد که تنگی نفس یک بیماری نیست بلکه یک احساس درونی است که در اثر علل و عوامل متعدّدی می تواند ایجاد شود و شدّت آن می تواند در زمانهای مختلف و در شرایط گوناگون جسمی و روحی متغیّر و متفاوت باشد.

تنگی نفس را به صورت ساده می توان به دو صورت تقسیم بندی کرد: تنگی نفس جسمی و تنگی نفس روانی یا سایکولوژیک.

تنگی نفس جسمی

تنگی نفس جسمی یا ربوط به اعضای بدن، زمانی ایجاد می شود که در اثر بیماری و کم کاری یکی از اعضای بدن اکسیژن کافی به بدن نرسد. در این صورت بدن احساس کمبود اکسیژن کرده و علایم تنگی نفس ایجاد خواهد شد. علل این نوع از تنگی نفس هرچه که باشد، در نهایت میتوان اثرات آن را به صورت کمبود اکسیژن در خون یا "هیپوکسی" مشاهده کرد.  چه زمانی شک کنیم که تنگی نفس ما از نوع بیماریهای جسمی است؟ موارد زیر می تواند به این موضوع کمک نماید:

تنگی نفس فعالیتی

اگر تنگی نفس شما در زمان استراحت وجود ندارد یا کم است ولی با فعالیت بدنی و کار کردن افزایش پیدا می کند، این موضوع می تواند نشان دهنده زمینه جسمی برای تنگی نفس باشد.

داشتن علایم دیگر

اگر همراه با تنگی نفس علایم دیگری مانند درد و احساس فشار بر روی قفسه سینه داشتید، یا علایم کمبود اکسیژن به صورت کبودی لبها و مخاطات دیده شود، این موضوع به نفع بیماریهای ریوی یا قلبی است. همچنین اگر تنگی نفس شما با تورم دست و پا یا ورم صورت همراه است، این موضوع احتیاج به بررسی دارد.

وجود بیماری زمینه ای

افرادی که از قبل بیماریهایی مانند فشار خون بالا، دیابت، بیماریهای قلبی و ریوی دارند، به احتمال زیاد تنگی نفس آنها از بیماریهای عضوی و جسمی ناشی می شود و احتیاج به بررسی دقیق خواهند داشت.

تنگی نفس حمله ای

اگر تنگی نفس شما بلافاصله بعد از دراز کشیدن ایجاد می شود و با ایستادن یا نشستن از بین می رود، لازم است توسط پزشک ویزیت شوید. این حالت که به تنگی نفس "ارتوستاتیک" معروف است می تواند از بیماریهای قلبی یا ریوی شدید ایجاد شده باشد. همچنین اگر شما دو تا سه ساعت بعد از شروع خواب به صورت ناگهانی و با احساس تنگی نفس شدید از خواب بیدار می شوید و برای برطرف شدن علایم مجبور به باز کردن پنجره و استفاده از هوای تازه هستید، بازهم لازم است توسط پزشک قلب یا ریه بررسی شوید.

تنگی نفس سایکولوژیک

بسیاری از موارد وجود دارند که یک فرد به دلیل تنگی نفس به پزشک مراجعه می مند و بعد از بررسی ها و آزمایشات لازم مشخص می شود که وی بیماری جسمی ایجاد کننده تنگی نفس را ندارد. در اینجا موضوع تنگی نفس "روانی" یا "سایکولوژیک" پیش می آید. موضوع اصلی در این نوع از تنگی نفس این است که باید بیماری جسمی مربوط به اعضای بدن که می توانند تنگی نفس ایجاد کنند، وجود نداشته باشد. به عنوان مثال فرد از نظر سلامت ریه، قلب و آزمایشات خونی بررسی شده و نتایج آنها نشان دهنده سالم بودن فرد از نظر جسمی باشد. همچنین علایم کمبود اکسیژن در بدن به صورت پایین بودن اشباع اکسیژن خون و هیپوکسی هم در این نوع از تنگی نفس وجود ندارند.

 موارد زیر در تنگی نفس سایکولوژیک بیشتر دیده می شوند:

افراد جوان و سالم

 افراد جوان و با سلامت جسمانی که بیماری خاصی ندارند، بیشتر دچار تنگی نفس های سایکولوژیک می شوند. البته این سالم بودن بعد از بررسی و تست های مربوط به ریه و قلب و انجام یک سری از آزمایش های خونی مشخص می شود و در قدم اول نمی توان از سالم بودن اعضای بدن مطمئن بود.

گذرا و موقتی بودن علایم

 تنگی نفسی که چند روز است و بعد ناپدید می شود تا چند مدّت بعد که دوباره ظاهر می شود، بیشتر علت سایکولوژیک دارد تا جسمی. اگر بیماری ریه یا قلب یا هر بیماری مهم دیگری باعث تنگی نفس شده باشد، این علایم در هر بار از فعالیت ظاهر می شوند ولی اگر علایم به مدّت چند روز یا هفته غایب شده و مجدداً ایجاد شوند، به احتمال زیاد پای مسایل روانی و غیر جسمی در میان است.

نبود علایم همراه

 درد قفسه سینه، ادم دست و پا، تورم صورت، برآمده شدن شکم، وجود ضربان رگهای گردنی، برجسته شده سیاهرگهای گردن و سر و صورت از جمله علایمی هستند که نبود آنها همراه با تنگی نفس به نفع سایکولوژیک بودن آن است. تنگی نفس هایی که به دنبال مشاجرات و استرس های روحی ایجاد می شوند هم بیشتر منشأ روانی دارند تا جسمی. در خانمهای جوان علایم سایکولوژیک با خونریزی های ماهانه تشدید پیدا می کند. هم چنین داشتن سابقه افسردگی، اضطراب و حملات پانیک هم قویاً به نفع سایکولوژیک بودن تنگی نفس هستند.

زمان ایجاد علایم

 تنگی نفس ناشی از بیماریهای جسمی در زمان ورزش و فعالیت بدنی شروع یا تشدید می شوند و در اغلب موارد به دنبال استراحت برطرف می شوند. اگر شما در زمان فعالیت بدنی مشکلی ندارید و علایم شما در زمان استراحت و به ویژه در شروع خواب ایجاد می شود، به احتمال زیاد علایم شما منشأ سایکولوژیک خواهند داشت.

چه باید کرد؟

 نکته بسیار مهم این است که تشخیص تنگی نفس و سایر بیماریهای سایکوسوماتیک باید بعد از بررسی جسمی و بعد از اطمینان از سالم بودن عملکرد قلب و ریه و سالم بودن آزمایشات خونی صورت بگیرد و در وهله اوّل انجام این تشخیص بدون بررسی های کامل، صحیح نیست و می تواند خطرناک هم باشد.

پس اولین قدم در بررسی تنگی نفس، مراجعه به پزشک و اطمینان از سلامت جسمی است. لازم است میزان اشباع خون شما از نظر اکسیژن و مناسب بودن خونرسانی اعضای بدن بررسی شود. سپس از نظر کنار گذاشتن بیماریهای ریوی مانند آسم، برونشیت، آمفیزم، عفونت های ریوی و تومورهای ریه بررسی ها لازم صورت بگیرد. همچنین سلامت سیستم قلبی باید مدّنظر باشد. فشار خون بالا، نارسایی قلبی، انسداد عروق کرونری و بیماریهای دریچه ای قلب همگی می توانند منجر به تنگی نفس شوند.

برخی از بیماریهای جسمی مانند نارسایی کلیه، نارسایی کبد، کم خونی، بیماریهای تیرویید هم به صورت کم کاری و هم پرکاری آن می توانند تنگی نفس ایجاد نمایند.

چاقی زیاد، اضافه وزن، نداشتن فعالیت بدنی، نبود آمادگی جسمانی، لاغری مفرط و بیماریهای استخوانی هم می توانند منجر به کم آوردن نفس در زمان فعالیت و استراحت گردند.

پس قبل از همه چیز باید شما از نظر جسمی و بیماریهای اعضای بدن که منجر به تنگی نفس می شوند بررسی شوید. بعد از اطمینان از سلامت جسمی است که می توان تشخیص سایکولوژیک یا روانی بودن علایم را مطرح کرد. بسیاری از بیماریهای روانی می توانند تنگی نفس ایجاد نمایند. اضطراب و استرس های مختلف مانند استرس های شغلی، مالی، خانوادگی و عاطفی می توانند شروع کننده علایم باشند. افسردگی و سایر بیماریهای روانپزشکی با شیوع بسیار بالایی می توانند شروع کننده علایم بیماریهای سایکوسوماتیک باشند.

بعد از بررسی های جسمی و اطمینان از سلامت اعضای بدن، بهترین اقدام می تواند مشاوره با همکاران روانشناس و روانپزشک باشد. اگر شما از قبل یکی از علایم و بیماریهای روانپزشکی را دارید و تحت درمان هستید، لازم است در مورد ادامه درمان و تغییرات آن با پزشک معالج خود مشورت نمایید. اگر هم که از قبل بیماری خاصی نداشتید، لازم است تا در اولین فرصت از نظر مسایل روانی که می توانند علایم جسمانی ایجاد نمایند، بررسی شوید.

نکته مهم

 نکته بسیار مهمی که اغلب بیماران و حتّی پزشکان از آن غفلت می کنند این است که علایم بیمار در موارد سایکولوژیک، واقعی هستند و به صورت حقیقی وجود دارند. شاید اینگونه تصوّر شود که در افرادی که از نظر جسمی سالم هستند و سلامت بدن آنها در تست های مختلف تأیید شده است، علایم تنگی نفس واقعی نیست و صرفاً علایم داخل مغز آنهاست، در حالی که اینگونه نیست. این بیماران به صورت واقعی تنگی نفس دارند ولی علّت تنگی نفس آنها به جای بیماریهای قلبی و ریوی، تحریکات هورمونی و اعصاب مراکز تنفّسی و سیستم عصبی آنها است و این افراد به صورت واقعی علایم جسمانی دارند که علّت زمینه ای آنها، مشکلات سایکولوژیک است. لذا به این بیماریها اصطلاحاً بیماریهای "سایکوسوماتیک" گفته می شود. امروزه حتّی مشخص شده است که اعضای درگیر در این بیماران هم به درجاتی دارای بیماری جسمی و اختلال عملکردی هستند. اینکه آیا تحریکات عصبی زیاد باعث آسیب به اعضای بدن می شوند یا این علایم از قبل وجود دارند، احتیاج به بررسی ها و مطالعات علمی بیشتری است. به هرحال آنچه مهم است این نکته می باشد که علایم افراد با بیماریهای روان تنی یا سایکوسوماتیک برخلاف افرادی که تمارض می کنند، واقعی بوده و احتیاج به درمان دارد.