تنگی نفس چیست و چگونه بررسی می شود؟

کم آوردن نفس یا تنگی نفس نه تنها یک علامت ترسناک است، بلکه اغلب نشانه مهمّی از یک مشکل پزشکی جدّی است. به همین دلیل هرکسی که دچار تنگی نفس غیر طبیعی است باید برای ارزیابی به پزشک مراجعه کند. تنگی نفس علل و عوامل متعدّدی دارد و با توجّه به متفاوت بودن روش درمان هر کدام از آنها لازم است علت دقیق تنگی نفس مشخص گردد. خوشبختانه، بیشتر اوقات پزشک پس از صحبت با شما در مورد تاریخچه پزشکی، و انجام معاینه دقیق فیزیکی، می تواند به نوع بیماری ایجاد کننده تنگی نفس پی ببرد. البته در بیشتر موارد برای تأیید تشخیص و بررسی شدّت بیماری لازم است از یک یا دو تست آزمایشگاهی و تشخیصی هم استفاده شود.

تنگی نفس یعنی چه؟

تنگی نفس یک احساس ذهنی است که در اثر واکنشی عصبی و در مغز ایجاد می شود. مغز انسان می تواند در هر لحظه پیامهای عصبی که از ریه، قلب، عروق اصلی بدن، عضلات دیواره قفسه سینه و نواحی ریشه و قاعده مغز دریافت می کند را تجزیه و تحلیل نماید. در نتیجه این تجزیه و تحلیل است که در مغز نوعی احساس تمایل به هوای تازه و اکسیژن ایجاد می شود که می تواند عضلات تنفسی دیواره قفسه سینه و ریه را تحریک نماید و موجب افزایش تعداد ضربان قلب و تعداد تنفّس شود که به مجموعه این حس ، تنگی نفس یا دیسپنه - Dyspnea - اطلاق می شود.

تنگی نفس به معنی احساس کمبود هوا است بطوری که شخص احساس می کند میزان اکسیژن موجود در هوای تنفّسی برای بدن وی کافی نیست. لذا شروع به نفس کشیدن تند و با عمق بیشتر می کند. در اغلب موارد این احساس به دنبال کاهش اکسیژن خون ایجاد می شود یعنی یک احساس واقعی و درست است ولی مواردی هم هستند که علیرغم وجود اکسیژن کافی در بدن این احساس ایجاد می شود. به این صورت که در اثر اضطراب یا در اثر تحریکات عصبی که حتی می تواند با یادآوری خاطرات ترسناک باشد، مرکز احساس تنفس بدون اینکه کمبود اکسیژن باشد تحریک می شود و همان احساس واقعی تنگی نفس و احساس خفگی را ایجاد می کند.

تنگی نفس یک احساس نسبی است و در همه افراد به یک میزان ایجاد نمی شود. به عنوان مثال یک میزان از فعالیت بدنی یا یک شرایط خاص اضطرابی می تواند در یک فرد باعث ایجاد احساس تنگی نفس شود ولی در افراد دیگر هیچ احساسی ایجاد نکند. احساس تنگی نفس کاملاً وابسته به فرد است و به عوامل زیر می تواند بستگی داشته باشد:

• ورزشکار بودن
• کم خونی
• بیماریهای تیرویید
• بیماریهای داخلی
• جثه و میزان عضلات بدن
• مصرف داروها
• خواب مناسب
• آشنا بودن محیط کار و زندگی
• اضطراب و افسردگی
• انگیزش و آمادگی روحی
• سلامت ریه و قلب
• مصرف سیگار و دخانیات

علل ایجاد تنگی نفس

در اغلب موارد تنگی نفس به دنبال یک علت مشخّصی مانند افزایش فعالیت ناگهانی بدن - مثلا برای رسیدن به اتوبوس - روی می دهد و با چند ثانیه افزایش تعداد و عمق تنفس از بین میرود ولی در برخی از بیماریها تنگی نفس ادامه دار و افزایش یابنده است و اگر درمان نشود می تواند به کاهش شدید اکسیژن بدن و کاهش سطح هوشیاری منجر شود.

تقریبا اکثر علل مهمّ تنگی نفس ناشی از بیماریهای ریه و قلب است. البته برخی از بیماریهای دیگر هم می توانند تنگی نفس ایجاد کنند.

بیماریهای ریه

• بیماری های ناشی از تخریب بافت ریه ها مانند آمفیزم  ، سرطان ریه ، فیبروز ریه و سارکوییدوز
• بیماری های ناشی از مجاری هوایی مانند آسم ، برونشیت
• عفونت های ریه مانند ذات الریه ، سل و عفونتهای قارچی
• بیماری عروق ریه مانند فشار بالای شریان ریه و آمبولی ریه
• بیماریهای دیواره قفسه سینه و عضلات آن

یکی از مهمترین علل تنگی نفس آمبولی ریه است. آمبولی ریه عبارت است از لخته شدن خون در پاها و انتقال آن به عروق ریه که می تواند با تنگی نفس شدید و ناگهانی همراه باشد. از آنجا که این بیماری بسیار مهم و خطرناک است ضروری است افراد با علایم و نشانه‌های آن آشنا باشند. بروز تنگی نفس شدید و سریع را به ویژه اگر اخیراً جراحی داشته‌اید یا بی حرکت بوده‌اید یا دچار بدخیمی هستید و در افراد حامله یا افرادی که از هورمون استفاده می کنند را باید جدی گرفت.

بیماریهای قلبی

قلب یک از اعضای حیاتی برای تأمین اکسیژن و مواد غذایی اعضای بدن است و بیماریهای مربوط به آن می توانند تنگی نفس ایجاد نمایند.

بیماریهای قلبی به دو روش می توانند تنگی نفس ایجاد کنند:

کاهش قدرت پمپاژ خون: در اثر بسیاری از بیماریهای قلبی قدرت پمپاژ خون به اعضای بدن کاهش پیدا می کند که این موضوع می تواند ضعف عضلانی و تنگی نفس ایجاد نماید.

تجمع خون در ریه: در بسیاری از بیماریهای قلبی خون در پشت قلب تجمع کرده و وارد ریه‌ها می شود. جمع شدن خون درریه که اصطاحاً آب آوردن ریه نامیده می شود، می تواند علت تنگی نفس باشد.

شایعترین بیماری قلبی که تنگی نفس می دهد نارسایی قلبی است. البته بیماری عروق کرونری ، آریتمی های قلبی ، بیماری دریچه های قلب و پریکارد هم تنگی نفس ایجاد می کنند.

بیماریهای داخلی

عامل بسیاری از موارد تنگی نفس، بیماریهای داخلی هستند. از عوامل داخلی که می توانند تنگی نفس ایجاد کنند می توان موارد زیر را نام برد:

• کم خونی و کمبود آهن بدن
• کم کاری یا پرکاری غدّه تیرویید
• بیماریهای عضلانی و استخوانی
• نارسایی کلیه
• بیماریهای کبدی و سیروز
• بیماریهای روماتولوژی
• تومورها و درمان آنها شامل شیمی درمانی
• استفاده از داروها
• حاملگی
• بیماریهای عفونی و تب
• سوء تغذیه و کمبود ویتامین ها
• بالا بودن فشارخون
• دیابت و قند بالای خون
• ضعف و لاغری شدید

اضطراب و استرس های حادّ

می توانند احساس تنگی نفس گذرا و دایمی ایجاد کنند. یکی از بیماریهای مهمّ و فراموش شده در بررسی تنگی نفس افسردگی است. افراد افسرده حال و انرژی فعالیت بدنی ندارند و با کمترین فعالیت بدنی دچار خستگی و تنگی نفس می شوند به ویزه که تنگی نفس این افراد ارتباطی با فعالیت بدنی ندارد و در هر ساعتی از شبانروز می تواند روی دهد.

در شدیدترین حالت از بیماریهای روانپزشکی که می توانند تنگی نفس ایجاد کنند، حمله پانیک است. حمله پانیک بصورت احساس ناگهانی تپش قلب و احساس گرسنگی شدید هوا است که تنفس برطرف نمی شود و شخص احساس خفگی و مردن دارد.  

عدم وجود آمادگی جسمانی

شاید یکی از علل شایع تنگی نفس به ویژه تنگی نفس فعالیتی عدم وجود آمادگی جسمانی باشد. افرادی که برای مدتهای طولانی ورزش نمی کنند و فعالیت بدنی خیلی کمی دارند ، با انجام فعالیتهای بدنی نسبتا سبک مانند بالا رفتن از دو یا سه طبقه پله یا با دویدن و حتی با راه رفتن تند دچار تنگی نفس خواهند شد. علت این امر آماده نبودن بدن برای انجام فعالیتهای بدنی ، کم بودن حجم عضلات بدن و کمبودن حجم ریه است که برای سبک زندگی ماشینی و غیرفعال تنظیم شده است و با افزایش مختصر نیاز بدن به اکسیژن دچار ناتوانی و ضعف می شوند.

برخی از سرنخ های مهم علّت تنگی نفس چیست؟

چندین سرنخ مهم وجود دارد که شما خودتان یا پزشک شما می توانید برای تعیین علت تنگی نفس به دنبال آن باشد. این سوالات شامل:

• آیا شما در حال حاضر یا قبلا سیگاری بوده اید؟ (نشان دهنده بیماری ریه یا بیماری قلبی است.)
• آیا شما یک سبک زندگی بی تحرک ، افزایش کلسترول ، فشار خون بالا ، دیابت یا سایر عوامل خطر قلبی دارید؟ (نشان دهنده بیماری قلبی است.)
• آیا سابقه مواجهه با سموم که می تواند بیماری ریه را ایجاد کند ، دارید؟
• آیا سیستم ایمنی ضعیفی دارید ، یا در روزهای اخیر در معرض عوامل عفونی قرار داشته اید؟ (نشان دهنده ذات الریه یا بیماری عفونی ریوی است.)
• آیا اخیراً جراحی ، استراحت طولانی مدت در خواب یا مسافرت طولانی در هواپیما انجام داده اید؟ (آمبولی ریوی را پیشنهاد می کند.)
• آیا با دوره طولانی عدم تحرک دچار بیماری اخیر شده اید؟ (مطرح کننده عدم آمادگی جسمانی است.)
• آیا علائم سایر بیماریهای پزشکی وجود دارد که می تواند باعث تنگی نفس (مانند بیماری تیروئید یا کم خونی) شود؟
• آیا الگوی تنگی نفس شما علت خاصی را نشان می دهد؟ (به عنوان مثال، ارتوپنه یا تنگی نفس شبانه حمله ای ممکن است نارسایی قلبی را نشان دهد.)
• آیا تنگی نفس شما پایدار است یا به طور مداوم رو به وخامت است؟ (الگوی تشدید تنگی نفس به تدریج  نشان دهنده ذات الریه یا بیماری های دیگر ریه یا نارسایی قلبی است.)
• آیا تنگی نفس شما در دوره های نسبتاً پراکنده آمده و می رود؟ (این الگو می تواند نشان دهنده آسم ، آمفیزم ، آمبول مکرر ریوی یا بیماری عروق کرونر باشد.) 

چه آزمایشهایی ممکن است ضروری باشند؟

• اگر پزشک شما به بیماری ریه مشکوک باشد ، در قدم اول بررسی سطح اکسیژن خون لازم است. شاید در ادامه لازم باشد از عکس قفسه سینه، سی تی اسکن ریه و تستهای تنفسی مانند اسپیرومتری استفاده کرد تا به تشخیص کمک کند.
• برای بررسی آمبولی ریه لازم است شرح حال کامل و معاینه پاها از نظر تورم و لخته صورت بگیرد. در صورت نیاز سونوگرافی داپلر، سی تی اسکن ریه با تزریق، تست دی دایمر و احیاناً اسکن هسته‌ای ریه لازم است.
• برای بررسی قلبی لازم است نوار قلب، اکوکاردیوگرافی انجام شود. در صورت شک به بیماریهای قلبی احتمالاً تست ورزش، اسکن هسته‌ای قلب، سی تی آنژیوگرافی یا آنژیوگرافی توصیه خواهد شد.
• برای  بررسی مسایل خونی و مسایل داخلی اولن قدم انجام آزمایش خون کامل است.

قلب من

تنگی نفس را جدی بگیرید. اگر شما توانایی انجام کارهای معمولی یا فعالیت بدنی را از دست داده‌اید یا نسبت به قبل با کمترین فعالیت بدنی دچار خستگی و نفس نفس زدن ی شوید، لازم است از نظر علل ایجاد کننده تنگی نفس بررسی شوید.