در کشورها و جوامع مختلف بسته به مسایل تاریخی، فرهنگ آن جامعه و مسایل مذهبی می توان انواع متفاوتی از خوردنی ها و آشامیدنی ها را پیدا کرد که افراد مورد استفاده قرار می دهند. البته بازهم بسته به مسایل مذهبی و فرهنگی برای انواع مختلف غذاها می توان فواید و در کنار آن مضرّاتی را هم عنوان کرد. سه مورد از مواد غذایی که در عنوان نوشته نام برده شده است در بین کشورها و قومیّت های مختلف نگاه و نگرش متفاوتی به آنها وجود دارد و با توجّه به محدودیت های مختلف در مورد مصرف آنها، همواره سعی شده است تا توجیهات و دلایل استفاده از آنها در کنار فواید و مضرّات آنها برای بدن و سلامتی انسان مورد بررسی قرار بگیرد. 

در کشورمان ایران هم مصرف این ترکیبات با امّا و اگر های زیادی همراه بوده است. در این نوشته سعی داریم تا از نگاه علمی، به بررسی شواهد و یافته های علمی استفاده از اینها بپردازیم. 

الکل

نوشیدنی‌های تخمیر شده دست ساز در اوایل عصر نوسنگی وجود داشتند. در یک محل دفن ماقبل تاریخ در غاری در نزدیکی حیفا، بقایای آبجو ۱۳۰۰۰ ساله که ظاهراً برای ضیافت های آیینی استفاده می شد، پیدا شد. در آن زمان تخمیر تنها راه حفظ نوشیدنی ها بود.

امروزه انسانها از نوشیدنی های الکلی به اشکال مختلف استفاده می کنند و این نوشیدنی در بسیاری از کشورها به وفور مورد استفاده قرار می گیرد. البته در ایران و کشورهای اسلامی به دلیل محدودیت های مذهبی ، صحبت در مورد فواید و ضررهای آن کمتر صورت می گیرد ولی لازم است به صورت علمی نگاهی به اثرات مصرف الکل بر سلامت بدن و به ویژه قلب و عروق داشته باشیم.

مادّه موثره تمام ترکیبات الکلی، اتانول است که با درصد های متفاوتی در انواع مختلف نوشیدنی های الکلی یافت می شود. بصورت کلی آبجو کمترین درصد ( حدود ۴ درصد )، شراب درصد الکل متوسط ( حدود ۱۰ درصد ) و ترکیبات تقطیر شده دارای بیشترین درصد االکل ( ۴۰ درصد ) هستند. با این حال، مواد تشکیل دهنده غیر از الکل هم در نوشیدنی های تخمیری و تقطیری وجود دارند که اثرات آنها هم بر بدن و قلب متفاوت است: شراب حاوی فلاونوئیدهای آنتی اکسیدان محافظ قلبی و رسوراترول است که ژن طول عمر SIRT1 را تحریک می کند. ماءالشعیر حاوی دانه، بیشتر جو مالت دار، و همچنین رازک و مخمر است. علف جو همچنین حاوی فلاونوئیدها، سوپراکسید دیسموتاز و ویتامین ها و غلات پلی فنول و فیتواسترول است که اثرات آنتی اکسیدانی نیز دارد. ویسکی علاوه بر مقدار زیادی الکل حاوی جو، مخمر و آب است.

با همه این بحث ها یک سؤال اصلی وجود دارد و اینکه:

آیا الکل خوب است یا بد؟

تزریق الکل در داوطلبان سالم، فعالیت عصب سمپاتیک عضلانی و فشار خون را افزایش می دهد. الکل ترشح هورمون آزاد کننده کورتیکوتروپین را در مغز تحریک می کند که اثرات تحریک سمپاتیکی دارد. به این ترتیب دگزامتازون پاسخ پرسور الکل را سرکوب می کند. این اثرات تحریک کننده سیستم عصبی سمپاتیک دلیلی است که پس از یک مصرف بسیار سنگین، ساعت ۳ صبح با تپش قلب از خواب بیدار می شویم که نمی توانیم دوباره بخوابیم.

گفته شده است که این اثر تحریکی سمپاتیک ممکن است توضیح دهد که چرا مصرف همیشگی الکل، می تواند بسته به  میزان مصرف، موجب افزایش فشار خون گردد. با این حال، در یک مطالعه آینده نگر که بر روی ۲۸۸۴۸ زن و ۱۳۴۵۵ مرد،  بدون فشار خون اولیه، بیماری قلبی عروقی و سرطان انجام شد، مصرف الکل به میزان سبک تا متوسط خطر فشار خون را در زنان کاهش داد، اما آن را در مردان افزایش داد. آستانه خطر فشار خون بالا در زنان ۴ نوشیدنی در روز یا بیشتر بود، اما در مردان ۱ نوشیدنی در روز یا بیشتر بود.

علاوه بر اثرات تحریک سمپاتیک، کالری دریافتی مرتبط با مصرف معمول الکل منجر به افزایش وزن بدن می شود که ممکن است به افزایش فشار خون نیز کمک کند. علاوه بر این، تحریک سیستم عصبی خودکار سمپاتیک ممکن است ارتباط قوی مصرف روزانه الکل را با فیبریلاسیون دهلیزی توضیح دهد. در واقع، خطر آریتمی با یک نوشیدنی در روز افزایش می یابد و با هر نوشیدنی اضافی در روز این میزان بیشتر افزایش می یابد.

آیا الکل از انفارکتوس میوکارد و سکته محافظت می کند؟

مطالعه INTERHEART با طرح مورد-شاهدی (تصادفی نبود زیرا هیچ کس نمی خواست در گروه دارونما قرار گیرد...) مقداری محافظت با مصرف متوسط الکل (یعنی تا 4 نوشیدنی در هفته) نشان داد، مشاهده ای که توسط یک بررسی سیستماتیک نیز تایید شد. با این حال، دیگر مطالعات این نتیجه را به چالش کشیده اند. یک مطالعه اپیدمیولوژی ژنتیکی شامل بیش از ۵۰۰هزار نفر نشان داد که اثر محافظتی ظاهری مصرف متوسط الکل در برابر سکته مغزی عمدتاً به الکل مربوط نبوده است و چشمگیر نیست. مصرف الکل به طور یکنواخت فشار خون و خطر سکته مغزی را در آن تجزیه و تحلیل افزایش داد و به نظر می رسید که تأثیر کمی بر انفارکتوس میوکارد داشته باشد. همچنین، این واقعیت نگران کننده است که مصرف الکل، حتی در سطوح متوسط، با پیامدهای نامطلوب مغزی به شکل وابسته به دوز از جمله آتروفی هیپوکامپ، تفاوت در ریزساختار جسم پینه‌ای، و کاهش سریعتر در قسمت های مربوط به حافظه همراه است. در نهایت ، مصرف الکل در سطح بالا به دلیل کاهش حجم مغز و علائم آسیب مغزی MRI با زوال عقل مرتبط است. 

با در نظر گرفتن سایر خطرات اثبات شده ناشی از مصرف الکل مانند سرطان کبد، پانکراس و مثانه در حال حاضر جمع بندی این است که فواید عجیب و غریبی که در مورد اثرات پیشگیری کننده الکل از بیماریها و بویژه در مورد سکته های قلبی گفته شده است با واقعیت فاصله دارد و بنابراین، الکل به طور کلی محافظت کمی از سلامتی را فراهم می کند.

در حال حاضر توصیه کلی در مورد الکل به اینصورت است:

  • افرادی که از قبل الکل مصرف نکرده اند، نباید برای پیشگیری از بیماری قلبی یا درمان آن، شروع به مصرف الکل کنند.
  • افرادی که از قبل الکل مصرف می کردند و اصطلاحاً وابسته به الکل هستند، باید میزان مصرف را به حداکثر ۵ تا ۷ بار در هفته و در هر وعده مصرف کمتر از ۴۰ سی سی الکل خالص کاهش دهند.

شکلات و کاکائو

نورمن هولنبرگ فقید شنید که سرخپوستان کونا که در جزیره‌ای خارج از پاناما زندگی می‌کردند نمک زیادی مصرف می‌کردند و به طور متناقضی فشار خون پایینی داشتند و تصمیم گرفت مدّتی را در آنجا بگذراند. او مشاهده کرد که در واقع، سرخپوستان کونا آجیل کاکائو را با نمک می خوردند، اما فشار خون آنها در طول زندگی حدود ۱۱۰/۷۰ میلی متر جیوه باقی می ماند. تجزیه و تحلیل بیوشیمیایی ادرار آنها نشان داد که آنها مشتقات زیادی از اکسید نیتریک را به دلیل تحریک نیتریک اکساید سنتاز توسط فلاونول اپیکاتچین، یکی از اجزای دانه های کاکائو، دفع می کنند. قابل توجّه است، هنگامی که سرخپوستان کونا از جزیره خود به شهر پاناما نقل مکان می کنند، این حفاظت از بین می رود.

شکلات از دانه های کاکائو با مقادیر مختلف شیر و شکر تهیه می شود. کاکائو بسته به نحوه خشک کردن و برشته شدن ممکن است مادّه اپی کاتسین محافظ را از دست بدهد. مشخص شده است که شکلات تیره که به نام شکلات تلخ - Bitter - شناخته می شود ، اگرچه طعم گس و تلخی دارد ولی محافظ سیستم قلبی و عروقی است. در واقع، شکلات تیره، اما نه شیری، عملکرد اندوتلیال عروق را در افراد سیگاری سالم بهبود می بخشد. این محافظت از سلولهای اندوتلیال در شریان‌های کرونر با استفاده از تست پرسور سرد برای ارزیابی حرکت عروقی در آزمایشگاه تأیید شده است. 

علاوه بر این، شکلات تلخ تأثیرات مثبتی بر فشار خون، مقاومت به انسولین و عملکرد پلاکت دارد. در نهایت، مطالعات بزرگ نشان می‌دهند که رابطه معکوس مابین مصرف شکلات با رویدادهای مهم قلبی و عروقی وجود دارد، اگرچه شواهد تا حدودی محدود است. شکلات حتی ممکن است عملکرد مغز را بهبود بخشد. نکته منفی این است که به ویژه شکلات شیری حاوی چربی و قند و در نتیجه کالری است که ممکن است وزن بدن را افزایش دهد.

قهوه

طبق افسانه، کالدی گله‌دار بز، دانه‌های قهوه را در اتیوپی باستان کشف کرد که پس از خوردن توت‌های درختی خاص، بزهایش چنان پرانرژی شدند که شب‌ها نمی‌خواستند بخوابند. حتی امروز، خوردن قهوه در صبح برای بسیاری از افراد به امری ضروری تبدیل شده است. قهوه در واقع سیستم عصبی سمپاتیک را تحریک می کند و در افرادی که به آن عادت ندارند باعث تپش قلب و افزایش فشار خون می شود. برخلاف افرادی که گاه به گاه از قهوه استفاده می کنند، افرادی که بصورت منظم و روزانه از قهوه استفاده می کنند، از اثرات تحریک‌کننده قلبی عروقی قهوه به دلیل کاهش پاسخ سمپاتیک محافظت می‌شوند. با کمال تعجب، این اثر قهوه مستقل از کافئین است و به دلیل ماده(های) دیگری است که هنوز کشف نشده است.

علاوه بر این، قهوه پاسخ قلبی عروقی به استرس ذهنی را در افرادی که قهوه می‌نوشند، با افزایش فشارخون به ویژه قسمت سیستولیک آن، افزایش می دهد. اثری که بازهم در افرادی که عادت به نوشیدن منظم قهوه دارند، کمرنگ تر است. 

کافئین به تنهایی هیچ اثر تقویت‌کننده‌ای بر روی قلب اعمال نمی‌کند و احتمالاً مواد همراه دیگری غیر از کافئین حداقل تا حدی مسئول هستند. مطابق با این مشاهدات، مصرف متوسط قهوه به طور معکوس با خطر نارسایی قلبی مرتبط است، با بیشترین تأثیر با ۴ فنجان در روز، که اخیراً در تجزیه و تحلیل یک مطالعه علمی بزرگ، تأیید شده است. 

به احتمال زیاد، نوشیدن متوسط قهوه، فعال شدن شدید سمپاتیک در نارسایی قلبی را کاهش می‌دهد و به همین دلیل قهوه از قلب در مقابل نارسایی محافظت می‌کند. در یک مطالعه بزرگ شامل ۴۲۶۵۹ شرکت‌کننده در مطالعه آینده‌نگر اروپایی در مورد سرطان و تغذیه (EPIC) - آلمان ، مصرف قهوه در طول ۹ سال پیگیری، بر خطر کلی بیماری مزمن تأثیری نداشت. با این حال، مصرف قهوه بدون کافئین و با کافئین (۴فنجان در مقابل ۱ فنجان در روز) با خطر کمتر دیابت نوع ۲ مرتبط بود. 

یک مطالعه بزرگ NIH نشان داد که مصرف قهوه با مرگ و میر ارتباط معکوس دارد، به ویژه با ۴ یا ۵ فنجان در روز برای بیماری های قلبی و تنفسی، سکته مغزی، جراحات و تصادفات، دیابت و عفونت، اما نه سرطان. 

نتیجه گیری

مطالعات جدید به ضرر مصرف شراب است. شاید شراب بتواند اثر مثبتی بر یافته های آزمایشگاهی مانند چربی خون، کلسترول و التهاب داشته باشد ولی اثرات بالینی آن در طولانی مدت به ویژه با مصرف زیاد آن نگران کننده است.

در مورد شکلات عالی است. شما می توانید برای حفظ سلامتی قلب و کم کردن فشارخون از آن استفاده نمایید، ولی بصورت تلخ و بدون افزودنی و شیرین کننده.

در مورد قهوه امروزه مطالعات اغلب در جهت تأیید مصرف آن هستند. مصرف ۲ تا ۴ فنجان قهوه در روز برای سلامتی بدن و قلب و عروق مفید است.

👈 بیشتر بدانیم: اثر قهوه بر قلب 🔗